| رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال ۱۹۵۳ در روسیه منتشر کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: “بدون اینکه بتوانیم به طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد-پارت(خراسان قدیم) یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.” سپس او اضافه می کند: “تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای جنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوریها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.” در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان (۱۳۰۷-۱۲۹۵ میلادی) مصادف بود. اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می شود زمان سلاطین صفوی (۱۷۲۲-۱۴۹۹ میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول (۱۵۸۷-۱۵۲۴ میلادی) و شاه عباس کبیر(۱۶۲۹-۱۵۸۷ میلادی) ثبت کرده اند. از این دوران حدود ۳۰۰۰ تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا و یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند. در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند. در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرحهای خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت. با اشغال کشور بوسیله افغانها (۱۷۲۲-۱۷۲۱ میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت. در قرن نوزدهم قالیهای ایرانی ، بویژه فرشهای نفیس ناحیه تبریز به اروپا راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرشهای کهنه و عتیقه را گردآوری کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین بود فرستادند. با به پایان رسیدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگلیسی (زیگلر ۱۸۸۳ م) آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاههایی در تبریز ، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی به طور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت. |
| منبع : شرکت سهامی فرش ایران |
سرزمین ایران یکی از مراکز تمدن، همواره پیوستگی و تجانس قریبی با هنر و صنعت را داشته است و این امر با تار و پود مردم عجین شده بطوریکه بدون هیچ اغراقی بررسی تاریخ در ایران بدون توجه به ماهیت و چگونگی هنر ممکن نخواهد بود.
فرش و فرش بافی یکی از قدیمی ترین هنرهای ملی و صنعتی مردم این سرزمین بوده بطوریکه در تاریخ هنر، فرش نقش مهمی ایفا کرده است.
از چگونگی به وجود آمدن این صنعت ظریف اطلاعات دقیقی در دست نیست اما حصیر و سبدبافی را مقدمه ای در صنعت قالی بافی دانسته اند. سپس با پیشرفت این رویه ،از حصیر و بوریا به گلیم و فرش های درشت بافت و پس از آن به فرش های نفیس تغییر یافته است. نقوش و طرح های بکار رفته در فرشها نشان دهنده افکار الهام گرفته از موجودات پیرامون زندگی او بوده و همواره گویای فرهنگی خاص و زندگی افراد هر منطقه بوده است. آثار بجا مانده از فرش های دست بافت ایران بسیار ناچیز هست . همین اسناد و مدارک تا حدودی زیاد مبین وجود این رشته از هنر ایرانی در اقسی نقاط این سرزمین و گسترش آن به نقاط دیگر این عالم است. حکیم ابوالقاسم فردوسی در ابتدای شاهنامه خود در بیان پادشاهی تهمورث اشاره به آغاز فرش بافی دارد.
بس از پشت میش و بره پشم موی بریدند برش تن نهادند روی
به کوشش ان کرد پوشش زجای به گستردنی ها به رهنمایی
در تاریخ طبری نیز این مطلب ذکر شده که طهمورث تاج بر سر نهاد و اول کس بود که از پشم و موی پوشش و فرش نمود و همچنین طبریی در ذکر وقایع پادشاهی جمشید بعد از اینکه به طهمورث پادشاهی رسید بگفت تا ابریشم، پنبه و کتان و دیگر رستنی ها برسند و یا بافند و رنگ کنند و بپوشند که در اینجا نیز به ریسندگی و بافندگی اشاره دارد فرش ( به معنی گستردنی و گستردن ولی ) قالی ( به مفهوم ( فرش گره دار و پرزدار) که در اشعار ناصر خصرو به آن اشاره شده است، هرچند که پشم است ،هر دو بسیار هست.
کهن ترین فرش بدست آمده بوسیله زدودن در دره پاسیفیک سیبری کشف شده و به همین نام مشهور گردید این فرش تاریخی قالیجه ای است به ابعاد 190 در 198 به ضخامت 3 میلی متر که حدود 36 گره در هر 6.5 سانتی متر دارد و نوع گره آن آذری و کاشف آن معتقد است که بافت آن حدود یک سال و نیم طول کشیده شده . این قالی در کف تابوتی بر روی نمد پهن شده و روی آن جسدی متعلق به قوم سکاها کشف شده است. این قالیچه در عین سادگی بسیار زیبا و روی هم رفته نمایانگر فرشی است که اولین تجربه بافندگان نبوده است. این قالیچه دارای حاشیه بوده و بجای زین اسب بکار رفته . در این فرش یک حاشیه که در آن گل های 4 گوش و یک ردیف سربازان ایرانی دیده می شود که در شکل و کلاه مخصوص آنها بخوبی اصالت و ایرانی بودن آن را ثابت می کند و جانوران بال داری که در حجاری ها و نقوش ابنیه تاریخی دیده می شود در منطقه مرکزی سیبری نیز بوسیله پروفسور (رون گو) قالیچه دیگری در منطقه باسادار کشف شد که این فرش نیز بسیار ظریف و حدود 7000 گره در دسی متر مربع داشته . مثال : ( در رج شمار 83 در دسی متر ) هر یک از مربع های قالیچه ملکه های در 2 طرف مجسمه ها دیده می شود و دو خدمتکار پشت سر آنها است گویا مشغول انجام مراسم مذهبی می باشند. تار و پود این قالیچه ابریشمی و رنگ های ان ارزنده و بافت ان استاندارد می باشند. و این دو قالیچه از قدیمی ترین یادگارهای هنر قالی بافی در جهان هستند.
از فرش های قدیمی دیگر فرش بهارستان است که در کتاب های مختلف به عنوان نمونه عالی فرش عالی ایرانی از آن یاد شده. این فرش بارگاه خسروپرویز را در مدائن زینت می داد. که پس از حمله اعراب در 16هجری به عنوان غنیمت به عربستان برده شد و در انجا قطعه قطعه گردید. ابوعلی مسکویی درباره این فرش می نویسد بهایی برای این فرش در آن دوران نمیدانستد و نمی شناختند این فرش ظریف و گوهرهای در بافت آن بکار برده شده و راه هایی از نگاره های گوناگون کشت زارهای سرسبز و پرگیاه و بوستان های را به نمایش گذاشته بود. مسعودی (وفات 346 قمری) نیز با بیان یکی از وقایع دوران معاویه گره های دیگری در وجود فرش بافی در منطقه خوزستان در قرون اولیه هجری است که از زیبایی و رونق فرش منطقه سوسنگرد که چون باغ پرگل دیده ها را نوازش می داد.
به هر ترتیب تمامی موارد فوق گواه آن است که در قرون اولیه هجری و قبل از اسلام بافتن فرش گره دار از مهمترین صنایع دستی مردم ایران بوده است.
دوره سلسله ایرانی : قرون 3 تا 5 هجری
از اولین قرون هجری غیر از اسناد و کتب دلیل دیگری برای فرش بافی موجود نمی باشد در کتب ( حدود العالم من المشرق المغرب) به فرش منطقه فارس و طبرستان و آمل که به فرش طبیعی و حصیر طبیعی و گلیم سپیدپوش و گلیم دیلی و زربافت و دست پارچه زربافت است ، اشاره می کند و همچنین نمونه هایی در منطقه بروجرد، فرش هایی شبیه فرش طبری و سیستان و در منطقه زرنگ ( زابل امروزی) و زیلو در منطقه جهرم و مدخان و جوال و در منطقه نخجوان…
همچنین به وجود قالی در این مناطق اشاره دارد با بررسی این نوشته ها مشخص است که بین فرش گره دار یا سایر زیرانداز تفاوت قائل شده و این موضوع ارزش شناخته شده است!
مقدسی ( در قرن 4 در کتاب احسن الصاهیم9) از محصولات خوزستان فرشی سوسنگرد قرغوب،داراب و جهرم را نام برده و درباره زیبایی قالی قاعنات و ارزش بالای آنها توضیح داده است. ناصر خسرو در مناطق مشهد اشاره دقیق عنوان گستردنی مانند فرش و زیور داشته و یعقوبی مفصل در باره قالیبافی آذربایجان و رواج و رونق این هنر توضیحاتی را داشته و 100 سال بعد نیز ابن بطوط جهانگرد حبشی در سفرنامه خود از خورموسی به اصفهان یادآور می شود که در دیزج و ایزه قالیچه سبز رنگ در راهش گسترده اند . ابن خلدون در باره خراج های طبرستان می گوید سالیانه 600 قالی به دربار خلفا فرستاده می شود از این نوشته های پراکنده مورخان و جهانگردان توجه می شود که در قرون اولیه اسلامی قالیبافی رواج کامل داشته و اغلب بدست روستاییان و قبائل انجام می گرفته و پس از تکامل ، نقش های محلی به وجود آورده است!
بطوریکه اکنون اصیل ترین قالی های بدست روستاییان و قبایل مناطق تبریز – مشهد- اصفهان – بیجار – اراک- ترکمن و … بافته می شود .” قالی ایران” در کلیه زبان ها تعریف شده بوده و با وجودی که مبدا این صنعت بطور قطع معلوم نگردیده اما می توان گفت بهترین و ظریفترین قالی های دنیا در ایران بافته شده و در هر یک از موزه های مهم دنیا جز برجسته ترین اشیاء گرانبها یک یا دو قالی ایرانی به نمایش گمارده شده است که جزء افتخارهای هر موزه محسوب می شود که معمولا از دوره سلجوقیان و تیموریان به یادگار مانده است. اما در مینیاتورهای آن زمان (ترقی و اوج آن در هنر این دوره است) انواع فرش ها به نقوش متعدد اعم از هندسی لچک ترنج و اسلیمی زیبا دیده می شود که بدون شک زیبایی آن بدست نقاشان ماهر چون کمال الدین بهزاد و شاگرد ایشان بوده است و در سفری توسط جعفر تبریزی خوش نویس در دوره تیموریان نیز گزارش های متعددی از بافت فرش ذکر گردیده است که به رونق فرش در این دوره پی می بریم.
فرش در بین عامه مردم به زیراندازی گفته می شود که با مواد اولیه طبیعی مانند الیاف پشم – پنبه – ابریشم و الیاف مصنوعی بصورت دستی و ماشینی بافته می شود. اگرچه گلیم، زیلو، جاجیم، پلاس و نمورا و امثال انهارا نیز شامل میشود .اما اصلاح فرش معمولا برای تعالی بکار میرود.
ابعاد فرش دست بافت :
1- قالی : در اندازه های 2 در3 و 5/2 در 5/3 و 3 در 4 و 5 در 5/3 و 5 در 7 و 6 در 10 متر می باشد و قالی های بزرگتر بطور سفارشی بافته می شود .
2- قالیچه: معمولا مساحت آنها از 4 متر کمتر است اندازه قالیچه در ایران 20/2 در 40/1 و 50/2 در 50/1 متر می باشد که به قالیچه 50/2در 50/1 متر که زیربافت باشند … نیز می گویند.
3- زرع و نیم و زرع چارک: در گذشته واحد طول زرع بوده و هم اکنون نیز در این روش بطور پراکنده معمول است و هنوز هم در قالیبافی اصطلاح اندازه های زرع و نیم و زرع چارک وجود دارد و اندازه زرع 51/1در 56/1 104 در 56/1 و 112در 116 متر اندازه های زرع و چارک 80/0در 130 متر
4- کناره فرش: قسمت باریک و درازی است که برای مفرش ساختن پله ها و راهروهای کم عرض استفاده می شود و معمولا پهنای آن از 50 تا 70/1 سانتی متر و درازی آن 3 تا 10 متر و در موارد استثنایی تا 15 متر بافته می شود.
5- کلکی: به فرش هایی گفته می شود که کم عرض تر از قالی و درازای آن کمتر 4 متر است و در اندازه های 5/1در3 و 5/2در2 می باشد.
6- پشتی: به فرش هایی گفته می شود که معمولا مساحت آنها از یک متر مربع کمتر باشد. متراژ اولیترین اندازه پشتی 90 در 60 سانتی متر است.
7- پادری: معمولا به اندازه درگاه بافته می شود که در قسمت های خالی در ورودی اتاق یا راهرو می اندازند.
فرش از نظر جنس:
1- فرش پشم: در چشم فرشی است که تار وپود آن به پهنای یک خط از جنس پشم می باشد که بین ایلات و عشایر معمول بوده.
2- فرش پشمی: به فرشی می گویند که پرز آن پشم و چله تار و پرز نخ آن پنبه می باشد.
3- فرش ابریشمی: به فرش هایی که پرز و چله آن از ابریشم باشد ،فرش تمام ابریشم می گویند.
4- فرش چله ابریشم: به فرش های که چله آن ابریشم و پرز پشم می باشند.
5- فرش گل ابریشم: عبارت است از فرش های ریز بافت که ممکن است 2 روی گلها، تمام گلهای آن بجای پرز پشمی از پرز ابریشمی بافته شود.
6- فرش کف ابریشم: در زمینه این گونه فرش ها به جای پرز پشمی از پرز ابریشمی استفاده می گردد.
8- فرش سوف: نوعی فرش است که فقط نقش بوته ها کلیه نقوش پرزدار گره دار و زمینه آن گره های با پود زرین بصورت سوف بافته می شود.
